برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در گلستان؛ زنگ خطری که دیگر نباید نادیده گرفته شود

مرضیه ابراهیمی، کاسپین‌خبر: استان گلستان با اقلیم متنوع، منابع آبی قابل توجه و پیشینه‌ای غنی در کشاورزی، در سال‌های اخیر با تهدیدی جدی روبه‌رو شده است:برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی.این پدیده که در بسیاری از نقاط ایران به بحرانی فراگیر تبدیل شده، در گلستان نیز اثرات مخرب خود را نشان داده است.کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی، نشست زمین، شور شدن خاک و تهدید امنیت غذایی از جمله پیامدهای جدی این بحران است که نیازمند واکنشی قاطع، علمی و چندبعدی از سوی مسئولان و مردم است.

ریشه‌های بحران؛ از الگوی کشت تا چاه‌های غیرمجاز
یکی از دلایل اصلی برداشت بی‌رویه آب در گلستان، الگوی نادرست کشت و وابستگی بالای بخش کشاورزی به منابع آب زیرزمینی است.کشاورزی همچنان پرمصرف‌ترین بخش در استفاده از آب محسوب می‌شود و در مناطقی از گلستان، کشت محصولات پرآب‌بر مانند شالی یا صیفی‌جات در مناطق کم‌آب، فشار مضاعفی به سفره‌های آب زیرزمینی وارد کرده است.از سوی دیگر، وجود تعداد زیادی چاه غیرمجاز یا فاقد کنترل حجمی، منجر به برداشت بدون حساب و نظارت از منابع آب شده که توازن میان تغذیه و برداشت را به‌کلی به هم زده است.

آثار زیست‌محیطی و اجتماعی؛ زمین فرومی‌نشیند، زندگی تهدید می‌شود
پیامدهای برداشت بی‌رویه، فقط در کاهش سطح آب چاه‌ها خلاصه نمی‌شود.یکی از نگرانی‌های جدی در مناطق جنوبی و مرکزی استان، پدیده فرونشست زمین است که به‌دلیل افت مداوم سطح آب‌های زیرزمینی رخ می‌دهد.فرونشست، علاوه بر تخریب زیرساخت‌ها و سازه‌های شهری و روستایی، پایداری زمین برای تولید کشاورزی را نیز به خطر می‌اندازد.از سوی دیگر، شور شدن منابع آب و در نتیجه آن، شور شدن خاک در نواحی شمالی استان–به‌ویژه در حاشیه گرگان‌رود و دشت‌های آق‌قلا و گمیشان–کشاورزی را غیرممکن یا کم‌بازده کرده است و موجی از مهاجرت روستایی را نیز به‌دنبال دارد.

مدیریت ناکارآمد و چالش‌های ساختاری
در کنار مسائل فنی، باید به ضعف جدی در مدیریت منابع آبی اشاره کرد.در حالی که ده‌ها طرح تحقیقاتی و دانشگاهی درباره مدیریت پایدار آب ارائه شده، اجرایی شدن این طرح‌ها همچنان با کندی مواجه است.نظام کاغذی در کنترل برداشت آب از چاه‌ها، نبود سامانه‌های هوشمند، و گاه ضعف نظارت میدانی، همگی دست به دست هم داده‌اند تا بحران تعمیق یابد.از سوی دیگر، همکاری ضعیف میان نهادهای مسئول مانند جهاد کشاورزی، آب منطقه‌ای و فرمانداری‌ها باعث شده است تصمیم‌گیری‌های بخشی و جزیره‌ای، جایگزین سیاست‌های کلان، جامع و پایدار شود.

راهکارهایی برای عبور از بحران
با وجود وخامت شرایط، هنوز می‌توان با تصمیم‌گیری دقیق و مشارکت همگانی، مسیر را اصلاح کرد.برخی از راهکارهای عملی عبارتند از:

تعیین و اجرای الگوی کشت متناسب با اقلیم هر منطقه و محدودسازی کشت محصولات پرمصرف.

هوشمندسازی سیستم‌های آبیاری از طریق نصب کنتورهای حجمی هوشمند روی چاه‌ها و توسعه سامانه‌های نوین آبیاری مانند قطره‌ای.

بستن و یا پر کردن چاه‌های غیرمجاز با استفاده از ابزارهای قانونی و حمایت‌های تشویقی.

افزایش آگاهی کشاورزان از طریق آموزش‌های میدانی و ترویجی درباره اثرات برداشت بی‌رویه و راهکارهای جایگزین.

مدیریت تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی در فصل‌های پرآب با ایجاد بندهای خاکی و زهکشی معکوس.

گلستان استانی با ظرفیت بالای تولید در کشاورزی، باغداری و دامداری است، اما در صورتی که منابع پایه‌ای همچون آب زیرزمینی نابود شوند، دیگر مزیتی برای بهره‌برداری پایدار باقی نخواهد ماند.وقت آن رسیده است که برداشت بی‌رویه آب نه‌فقط یک نگرانی تخصصی، بلکه دغدغه‌ای عمومی و اولویت‌دار برای تمام مردم و مسئولان استان باشد.آینده کشاورزی گلستان به مدیریت امروز ما گره خورده است؛ آینده‌ای که اگر همین روند ادامه پیدا کند، ممکن است دیگر سفید و سبز نباشد.